Umut Şah
Giriş
Konuşma analizi (conversation analysis), 1960 ve 1970’lerde Sacks, Jefferson ve Schegloff’un çalışmalarıyla ortaya çıkan ve etkileşim-içerisindeki-konuşmaların (talk-in-interaction) analizinde kullanılan bir yöntemdir (Benwell ve Stokoe, 2006). Konuşma analistlerine göre, insanlar dili sadece bilgi iletimi için değil, ‘bir şeyler yapmak için’ de kullanırlar ve bu nedenle de dilin konuşmacılar tarafından nasıl kullanıldığının incelenmesi gerekir. Konuşma analizi için önemli olan noktalardan birisi de analiz için kullanılan verilerin (konuşmaların) ‘doğal olarak ortaya çıkan’ konuşmalar olmasıdır. Bu nedenle, konuşma analistleri, sadece doğal olan konuşma kayıtlarını (işitsel ve/veya görsel) kullanırlar (örneğin, gündelik konuşmaların, kurumsal veya sıradan telefon konuşmalarının, doktor-hasta konuşmalarının veya sınıf içi konuşmaların kayıtları).
Konuşma analizine göre sosyal hayatta konuşmalar belirli bir düzenlilikle ortaya çıkmaktadır. Bu bağlamda konuşma düzeninin dört temel özelliğinden söz edilmektedir (Benwell ve Stokoe, 2006).
Konuşma sırası (turn); konuşmalar birbiri ardına gelen sıralardan oluşur.
Sıra alış organizasyonu (turn design); katılımcıların konuşmada sıra alma fırsatlarının dağılımını ve bu çerçevede ortaya çıkan zorunlulukları ifade eder.
Eylem oluşturma; konuşmalar ‘sadece konuşma’ değildirler, davet etme, suçlama, önerme, onaylama gibi sosyal eylemleri amaçlarlar.
Akış organizasyonu (sequence organisation); konuşmada katılımcıların sıra alışlarının konuşmanın ardışıklığı içerisinde belirli bir düzende ilerlemesini ifade eder.
Konuşma analizinde doğal olarak ortaya çıkan tüm konuşmalar analize konu olabilmekle beraber, ‘sıradan’ ve ‘kurumsal’ konuşmalar arasında bir ayrım yapılmaktadır (Benwell ve Stokoe, 2006). Sıradan konuşmalar, belirli bağlam ve amaçlarla sınırlı değildirler, konuşmanın organizasyonu o anki etkileşim sırasında şekillenir. Bu nedenle de konuşmanın konusu, düzeni ve konuşmacıların sıra alışları önceden tahmin edilemez. Kurumsal konuşmalarda ise katılımcıların mevcut kurumla ilişkili amaçları vardır ve konuşma belirli bir mekân ve bağlam tarafından sınırlanmıştır. Bu nedenle de konuşmanın konusu, düzeni ve konuşmacıların sıra alışları büyük ölçüde belirlenmiştir ve tahmin edilebilirdir. Sıradan konuşmada olduğu gibi kurumsal konuşmalarda da konuşmanın organizasyonu o anki etkileşim içerisinde şekillenir. Bununla birlikte, yapılacak olan konuşmanın konusu konuşmanın gerçekleştiği kurumsal yapılanmayla ilişkili olacağı ve konuşmacıların sıra alışlarının kurumsal kimlikler bağlamında ortaya çıkacak olması (kimin daha çok konuşma hakkı olduğu, konuşma sırasında nelerin söylenip söylenemeyeceği ve konuşmayı kimin sonlandıracağı) kurumsal konuşmaları sıradan konuşmalardan farklılaştırmaktadır. Sonuç itibariyle, kurumsal konuşmaların kurumsal amaç ve görevlerle oluşturulan, kapalı-uçlu ve tahmin edilebilir bir yapısı varken; sıradan konuşmalar çok daha açık-uçlu, sınırlanmamış ve tahmin edilemez bir yapıya sahiptir.
Sıradan ve kurumsal konuşmalar arasındaki farklılıkların tartışılması bağlamında konuşma analizinde iki ayrı yönelim ortaya çıkmıştır; saf konuşma analizi (pure CA) ve uygulamalı konuşma analizi (applied CA). Saf konuşma analizi, konuşmanın kendisini bir kurumsallık olarak ele alır ve “Kurumsallık etkileşimde mi yoksa mekânda (setting) mıdır?” sorusunu sorar (Benwell ve Stokoe, 2006). Buna göre, saf konuşma analizi, konuşmanın kendisini sosyal eylemin mekanizmaları ve anlaşılırlığı ile ilgili açıklamalar sunan bir kurum olarak görür; kurumsal bir konuşmanın her yerde olabileceği gibi sıradan bir konuşmanın da herhangi bir kurumsal bağlamda ortaya çıkabileceğini söyler. Diğer yandan, uygulamalı konuşma analizi ise kurumsal amaçlarla ortaya çıkan etkileşimleri incelemeye yönelik bir yöntem sunar. Buna göre, kurumsal konuşmanın -özellikle akış organizasyonu, roller ve sıra alışlar açısından- sıradan konuşmadan nasıl farklılaştığını ortaya koymaya çalışır.
Buradan hareketle, bu yazıda, kurumsal konuşmaların hem saf hem de uygulamalı konuşma analiziyle incelenmesi amaçlanmıştır. Bu amaçla, bir üniversitenin öğrenci işleri bürosunda farklı zamanlarda yapılan iki konuşmanın ve ayrıca yine söz konusu üniversitenin öğrenci sağlık biriminde (mediko) yapılan bir konuşmanın kayıtları analiz edilmiştir. Kayıtlar, dijital ses kayıt cihazıyla gizli bir şekilde yapılmıştır ve yazıya dökülürken kişi ve kurum adları tamamen anonim hale getirilmiştir. Kaydedilen konuşmaların transkripsiyonları aşağıdaki sunulmuştur (Transkripsiyonda kullanılan işaretler hakkında bilgi için bakınız: https://www.universitytranscriptions.co.uk/jefferson-transcription-system-a-guide-to-the-symbols/).
Konuşma-1: Öğrenci (Ö), Görevli (G)
Ö: meraba (.) ııı ben doktora öğrencisiyim de sağlık (.) karnesi (.) [başvurusu=
G: [Türk asıllısın?
Ö: Evet evet.
(0.5)
G: Sosyal güvenlik kurumu şimdi (.) ıeee (.) Türkiye gov tereye mi taşındı ordan (.)
çıktı (.) gelmesi lazım
Ö: sssigorta dökü- hizmet dökümü mü?=
G: =hı hı (0.5) sosyal güvenlik kurumuna (.) gidiyosun diyecem ama şimdi öbür tarafa
Türkiye gov tereye mi taşındı öyle bir şey [var
Ö: [aa evet onu denedik olmuyor
G: [onu biraz bek-beklememiz=
Ö: [şifre filan almak lazım sanırım
G: =lazım şimdi onu düzenliyor (0.5) kurum yeni bir kurum oluşturuluyor ordan (0.5)
sosyal güvenlik kurumu ssk, bağkur, emekli sandığı, üçünden (.) internet çıktısı getirip
bi de fotoğraf getirirsen hemen veriyoruz
(1.0)
Ö: [tamam (.) ya benim-
G: [ama şu anda sorun yaşayabilirsin orası du-ııı şey olduğu için
Ö: ya bi şifre alınıyormuş peteteden öyle bir şey yazıyorlardı yani benim çünkü acil
ihtiyacım var da biraz=
G: =anlıyorum da o olcak yani o olmadan (.) veremiyoruz öğrenci karnesi=
Ö: =tamam onu çıkartabilirsem ama sorun yok?=
G: =sen internet çıktını al getir sosyal güvenlik kurumunun işte (.) seseka emekli
sandığı bağkur üçünün internet çıktısı kaydı yoktur veya (.) vardır donmuştur=
Ö: [sesekanın vardı=
G: [şu anda aktif olmıcak yani
Ö: =şeye kadar (.) mayısa kadar vardı (.) [geçtiğimiz mayıs
G: [taam işte aktif- aktif değilse=
Ö: [aktif değil şu an
G: =üçünden de çıktıyı getir bi de fotoğraf getir beş dakkalık iş yani (0.5) veririz=
Ö: =taam bir fotoğraf mı gerekiyor?
(1.5) ((görevli başıyla onaylıyor))
Ö: tamam (.) ııı pekii (1.5) sağlık karnesini nerelerde kullanabiliyoruz?
G: sağlık karnesini burda medi[ko var
Ö: [sadece mediko için mi?
G: mediko (.) artı cerrahpaşa çapa (.) bizim has[tanelerde geçiş yapabiliyo
Ö: [hastanelerde geçiyor
(1.0)
TAMAM (.) tamam teşekkürler
G: Bişey değil
Ö: İyi günler
Konuşma-2: Öğrenci (Ö), Erkek Görevli (G), Kadın Güvenlik Görevlisi (KG)
Ö: Öğle arasına girdi mi?
G: Nasıl?
Ö: Öğle arasına girdi mi?
KG: [Evet
G: [Giriyor beş dakika var ne konuda?
Ö: ee sağlık karnesi şeylerini belgelerini getirmiştim ama öğleden sonra geliyim o
zaman uzun mu sürer?
G: ver bakalım şu belgeleri kontrol edelim
Ö: ya şimdi bu edevlet ten çıkarttım şu ((anlaşılmıyor burası)) ama burda bir a- kişi
vardı şey demişti bağkur ve emekli sannndığı filan da [varmış
G: [bu ne şimdi?
Ö: bu hizmet dökümü işte segekadan aldığım çıkarttığım
G: segekadan mı aldın bunu?
Ö: hı hı (2.0) yani internetten çıkarttım
G: eeee? Türkiye gov tereye aktarılıyodu?
Ö: taam işte Türkiye gov terenin sayfasından zaten
G: bu?
Ö: evet şifre filan aldım [ııı
G: [bunu ben ilk- ilk defa görüyom [da ondan
Ö: [çünkü bu yeni işte eskiden
segekadan şey yapılıyordu- [artık şifre alınıyor
G: [şimdi bu emekli sandığı mı seseka mı bağkur mu nerden
[hangi?
Ö: [bu segeka hepsibir
(2.0)
G: hepsibir?
(1.0)
Ö: sanırım anladığım kadarıyla
(6.0) ((görevli belgenin üzerinde ne yazdığını okuyor mırıldanarak))
Ö: ya zaten ben hani (1.0) başka giriş şeyim (0.5) olmadığı için sigortanın dışında
bişey [alamadım
G: [işten çıkış ikibinonu- (1.0) şu ney? İkibin onuncu ayın yirmibeşi
Ö: şu en son şurası (.) yok o (1.0) ay şu yıl şurda ikibinon beşinci ay en son işlem o
zaman olmuş şu aşşa- eskiden yeniye doğru böyle gelmiş
(3.0)
G: eskiden yeniye doğru mu gelmiş?
Ö: yani bu eski kısımlar şurda yıl [şurda
G: [ikibinsekiz ikibindokuz ikibinon yukarı doğru mu
çıkıyor?
Ö: evet yukarı doğru yapmışlar
G: o zaman (0.5) bu ne?=
Ö: en son ikibinon beşinci ay (0.5) zaten işten çıkış (.) ıı tarihi [şurda yirmialtı sıfırbeş
G: [tamam bi şefe
gösteriyim ben bunu da ilk defa görüyoruz [((cümlenin devamı anlaşılmıyor))
Ö: [bi de (1.5) şuu emekli sandığı ve şeyy
sorgulama şeylerini yaptım ama bunlarda zaten bişe[y çıkmadı=
G: [çıkmıyo ((burası anlaşılmıyor))
Ö: =hiçbi zaman (1.0) olmadığı için kaydım da yok zaten
(126.0) ((görevli belgeyi şefe göstermek için içeri gidiyor))
G: [tamam
Ö: [oluyo muymuş?
G: sosyal güvenlik- (0.5) Türkiye gov tereden çıkardıysan bunu
Ö: evet evet şifre aldım (.) şifreyle girdim
G: şifreyi nerden aldın?
Ö: peteteden
G: peteteden şifre [alıyosun
Ö: [evet
G: o- siteye giriyosun ondan [sonra bu=
Ö: [evet
G: =şeyi çıkartabiliyorsun
(1.5)
Ö: ıı
G: hizmet dökümü olarak mı yazıyor orda?
Ö: evet evet aynen şurda yazdığı gibi zaten ııı (1.0) şey diye yazmamışlar yani seseka
bağkur veyaa (.) ss- emekli sandığı diye yazmamışlar dört a (.) dört be dört ce diye
yazmışlar ama diğerlerinde benimle ilgili bişey yoktu ben hepsine teker teker baktım
[sadece
G: [tamam tamam öğrenciler soracak ya onun için şey yaptım sen şimdi öğleden
sonra gel öğleden sonra verelim tamam mı
Ö: tamam (.) tamam
G: çünkü saat doldu
Ö: tamam (1.0) [birde mi açılıyor?
G: [bi tane de fotoğraf ha=
Ö: =var fotoğraf tamam
G: bir iki gibi gel şöyle işte erken gelme şef gelmez veya farklı [bir
Ö: [yalnız ikide dersim
var benim (1.5) ikiye kadar (1.0) gelmez mi?
G: sen gel yav bi aksilik olabilir diyorum yine de garanti vermiyorum (.) şef gelmez
on dakka (.) ya- onbeş dakka sonra gelir yarım saat sonra gelir
Ö: anladım (.) tamam (.) birbuçuk gibi geliyim o zaman
G: bence de
Ö: tamam teşekkürler (1.0) kolay gelsin
Konuşma-3: Öğrenci (Ö), Erkek Güvenlik Görevlisi (EG), Kayıt Görevlisi (G2), Bekleyen Kadın Öğrenci (Ö2), Bekleyen Diğer Kadın Öğrenci (Ö3), Bekleyen Erkek Öğrenci (Ö4)
Ö: meraba ben ıııı (.) sağlık (.) yani şey için diş için
EG: bi üst kata çıkın kayıt işlemler kayıt işlemleri ((anlaşılmıyor
burası))
Ö: ((anlaşılmıyor burası))
(63.0) ((üst kata çıkıyor))
G2: göz doktorumuz nöbetçi (0.5) dahiliye bekliyorsanız hiç beklemeyin
(1.0)
Ö2: kadın doğum?
G2: hiçbiri kalmadı
Ö3: kebebe de mi ((anlaşılmıyor))?
G2: evet (.) göz doktorumuz nöbetçi
(2.0)
Ö2: ((anlaşılmıyor)) (1.0) yarın buradalar mı?
(4.0)
Ö: peki diş için (2.5) normalde var mı?
G2: var
(0.5)
G2: [öğrenci misin?
Ö: [eeee
(0.5)
evet ya ben yeni aldım da sağlık karnesini tam ne yapacağımı bilmiyorum o yüzden
G2: HİÇbişey ((anlaşılmıyor)) diğer arkadaşa bi lira veriyorsunuz o işleminizi
yapıyor
Ö: eee (.) doğrudan geli[p ] şey yapabiliyorum? ıııı
G2: [evet]
G2: ((orada bekleyen diğer öğrencinin bilgilerine bakarak)) oğlum senin sesekan var
(1.0)
Ö4: sesekam var
G2: o zaman al bi liranı istemiyorum ((parayı geri veriyor))
Ö4: hehehe
(1.0)
Ö: peki şimdi göz muayenesi o- olmak istesem?=
G2: =ARKADAŞIM bu saatten sonra acillerin dışında almaz[lar
Ö: [anladım
(1.0)
G2: YARIN sabah ((anlaşılmıyor)) tamam mı?=
Ö: =tamam (1.0) tamam (.) tamam teşekkürler
(3.5)
Ö: peki bir şey daha sorabilir miyim? Dahha (.) hani mesela diyelim ki benim işim
burda görülmediği zaman ben hastaneye (.) [gitmek
G2: [çapa ve cerrahpaşaya sevk yapıyoruz
(1.5)
daha ((burası anlaşılmıyor))
Ö: taam ama önce burdaki (.) doktorun görmesi [lazım
G2: [tabi (.) tabi
Ö: tamam (.) teşekkürler
Saf Konuşma Analizi (Pure CA)
Saf konuşma analizi için, kaydedilen konuşmalar, iki ayrı yapı/organizasyon açısından analiz edilmiştir. Bunlardan birincisi, ‘sıra-alış organizasyonu’dur. Daha önce de söylendiği gibi, sıra alış organizasyonu, katılımcıların konuşmada sıra alma fırsatlarının dağılımını ve bu çerçevede ortaya çıkan zorunlulukları ifade eder. Bu kapsamda konuşmalardaki sıra-alış organizasyonu şu şekilde incelenmiştir; sıra-alış paylaşımının nasıl gerçekleştiği, sıra-alışlar sırasında katılımcıların aynı anda konuşması nedeniyle sıra-alışların çakışıp çakışmadığı, sıra-alışlar arasında uzun süreli sessizlikler ve duraksamalar olup olmadığı ve son olarak da sıra-alış uzunluğu ve sıra-alışların dağıtımını kimin gerçekleştirdiği (Tekdemir, 2007).
Konuşmaların analizinde kullanılan ikinci yapı ise ‘akış organizasyonu’dur. Akış organizasyonu, konuşmacıların söylediklerinin ve konuşmada gerçekleştirilen eylemlerin belirli bir ardışıklık içerisinde birbirlerini izlemesini ifade eder. Akış organizasyonu incelenirken ilk olarak ‘bitişiklik çiftleri’ne (adjacency pairs) bakılır. Bitişiklik çiftleri, soru-cevap, argüman-karşı argüman ya da davet-kabul/ret gibi durumlarda ilk söylenilenin (soru sorma veya davet etme gibi) kendisine karşılık olarak söylenecek olanı normatif olarak belirlemesidir. Örneğin, bir sorunun sorulması biz istemesek bile cevap verilmeyi gerektirir. Veya bir davette bulunmak o davetin kabul veya reddedilmesini gerektirir. Akış organizasyonunun incelenmesindeki ikinci unsur olan ‘tercih organizasyonu’ (preference organisation) da tam olarak bitişiklik çiftlerinin bu ikinci parçalarıyla ilgilidir. Yani bir daveti kabul ya da reddedişimiz veyahut bir argümanı onaylayışımız ya da bir karşı çıkışımız konuşmanın tercih organizasyonu olarak ortaya çıkmaktadır (Benwell ve Stokoe, 2006; Tekdemir, 2007).
Bu kapsamda, konuşmalardaki akış organizasyonu, soru-cevap ve argüman-karşı argüman olmak üzere, iki tür bitişiklik çifti üzerinden analiz edilmiştir. Soru-cevap çiftleri açısından; soruların cevaplarının verilip verilmediği, verilen cevapların sorulara uygun olup olmadığı, cevabı alınmayan soruların tekrarlanıp tekrarlanmadığı ve onaylatma sorularının olup olmadığına bakılmıştır. Argüman-karşı argüman çiftleri açısından ise; öne sürülen argümanların onaylanıp onaylanmadığına ve fikir ayrılıklarının ortaya çıktığı durumlarda katılımcıların karşı argümanlarının nasıl ortaya çıktığına bakılmıştır.
1. Sıra-alış Organizasyonu
a) Sıra Paylaşımı:
Konuşmalara bakıldığında katılımcıların bir sonraki katılımcıyı çoğunlukla sorularla ve direktiflerle belirledikleri görülmektedir. Sorular ve direktifler bir sonraki katılımcının konuşmasını zorunlu veya olası kıldığı için, genel olarak konuşmalarda sıra-alış paylaşımının düzenli gerçekleştiği söylenebilir.
İlk konuşmada G ilk sıra-alışına soruyla başlamış olmakla birlikte (2. satır), 5. satırdan 31. satıra kadarki sıra-alışlarını çoğunlukla direktif vererek gerçekleştirmiştir. Konuşmacı Ö ise sıra alışlarını G’nin soru ve direktiflerine cevap vererek (3., 17., 22., 31. sıra-alışlar) gerçekleştirmektedir. Diğer yandan Ö, G’nin bazı direktiflerinden sonraki sıra-alışlarında, G’nin bir sonraki sıra-alışını belirleyen sorular sormuştur (7., 22., 31. sıra-alışlar). 33. satırdaki sıra-alışıyla birlikte Ö, sıra-alışında önceki temayı değiştiren bir soru sormuş ve G’nin sonraki iki sıra-alışını (34. ve 36. sıra-alışlar) belirlemiştir.
İkinci konuşmada 42. satırdan 48. satıra kadarki sıra-alışlarda konuşmacılar birbirlerinin bir sonraki sıra-alışlarını soru sorarak belirlemişlerdir. Konuşmacı G, 49. satırdaki “ver bakalım şu belgeleri kontrol edelim” cümlesinden sonra, 84. satıra kadar tüm sıra-alışlarını Ö’ye soru sorarak gerçekleştirmiştir. Konuşmacı Ö ise 53. ve 83. satırlardaki sıra-alışlarını G tarafından sorulan soruları yanıtlayarak gerçekleştirmiştir. 93. ve 104. satırlar arasında, G sıra-alışlarını yine soru sorarak sürdürmüş, Ö de her sorudan sonraki sıra-alışında bunları yanıtlamıştır. Son konuşmada ise yine konuşmacı Ö’nün 138., 144., 147., 155., 162. ve 167. sıra-alışlarında sorular sorduğu ve bu şekilde konuşmacı G2’nin sıra-alışlarını belirlediği görülmektedir.
b) Çakışmalar:
İlk konuşmada 8, ikincisinde 16, üçüncüsünde ise 5 ayrı yerde çakışma gerçekleşmiştir. Her üç konuşmada da çakışmaların çoğu bir konuşmacının diğerinin sözünü kesmesi niteliğindedir. İlk konuşmada G’nin 2., 18., 26. ve 28. satırlardaki sıra-alışlarındaki çakışmalar Ö’nün sözünü kesme niteliğindeyken; Ö sadece 12. ve 37. sıra-alışlarında G’nin sözünü kesmektedir. İkinci konuşmada çakışmaların çoğu yine G’nin sıra-alışlarının Ö’nün sözünü kesmesi niteliğindedir (52., 63., 73., 79., 84., 88., 109. ve 114. satırlar). Ö ise sadece 117. sıra-alışında G’nin sözünü keserek bir çakışmaya yol açmıştır. Son konuşmada ise 148., 162. ve 168. satırlardaki sıra-alışlarında G2, Ö’nün sözünü keserek çakışmaya neden olmuştur. Görüldüğü gibi, buradaki çakışmaların çoğuna G ve G2 (yani görevliler) neden olmuş ve bu çakışmalar Ö’nün (öğrencinin) konuşmalarının ne zaman biteceği veya bir sonraki sıra-alışında ne söyleyeceği/söylemeyeceği üzerinde etkili olmuştur.
Konuşmalardaki çakışmaların diğer bir kısmı ise konuşmacının önceki konuşmacının lafının bittiğini sanıp araya girmesi (35., 61., 65. ve 157. sıra-alışlardaki çakışmalar) veya konuşmanın akışı içerisinde konuşmacıların sıra almanın uygun olduğunu varsayarak eş zamanlı konuşmaya başlamalarından (Ö’nün 12., 25., 37., ve 92. satırlardaki sıra-alışları) kaynaklanmaktadır.
c) Sessizlikler ve Duraksamalar:
Konuşmalardaki sıra-alışlarda çok sayıda kısa sessizlik ve duraksama görülmektedir. Sessizliklerin bir kısmı, bir konuşmacının sıra-alışı bittikten sonra, diğer konuşmacının kendi sıra-alışına başlamadan önceki sürede ortaya çıkmıştır (4., 16., 66., 68., 102., 130., 135., 137., 150. ve 158. satırlar).
Sessizlikler, bazı durumlarda, konuşmacıların sıra-alışlarını tamamlamadıkları ve böylece konuşma hakkını kendilerinde bulundurmaya devam etmelerine yarayacak şekilde ortaya çıkmıştır. 13., 30., 33., 55., 73., 74., 82., 105. ve 118. satırlardaki sessizlikler bu türdendir. Bu satırlardaki sıra-alışlarında konuşmacılar duraksamadan sonra tekrar sıra-almış ve diğer konuşmacılara sıra-alış hakkı vermemişlerdir.
Konuşmalarda az sayıda görülen uzun süreli sessizlikler ise konuşmacıların konuşma dışında başka bir eylemi gerçekleştirdikleri durumlarda ortaya çıkmıştır (70., 90., 128. satırlar). 70. satırda ortaya çıkan 6 saniyelik sessizlik sırasında konuşmacı G, Ö’nün getirdiği belgenin üzerinde yazılanları okumaktadır. 90. satırdaki 126 saniyelik oldukça uzun sessizlik esnasında ise G, Ö’nün getirdiği belgeyi şefe göstermek üzere başka bir odaya gitmiştir. Ve son olarak, 128. satırda görülen 63 saniyelik sessizlikte ise Ö, G’nin yönlendirmesi üzerine bir üst kata çıkmaktadır.
d) Sıra-Alış Uzunluğu ve Dağıtımı Kimin Gerçekleştirdiği:
Görüldüğü kadarıyla, konuşmaların tümünde de sıra-alış uzunluğu değişkendir. İlk iki konuşmada G’nin direktif verdiği sıra-alışlarının (5., 8.,13., 23., 30., 109., 116. ve 119. satırlar), Ö’nün ise G’den gelen direktiflere veya sorulara yönelik açıklamalarda bulunduğu sıra-alışlarının (19., 47., 50., 71., 74., 83., 87. ve 105. satırlar) daha uzun olduğu söylenebilir.
Konuşmalarda sıra-alış uzunluğunu belirleyen unsurlardan biri, sıra-alış dağıtımını kimin gerçekleştirdiğidir. Buradaki konuşmalarda rolleri gereği sıra-alış dağıtımı, ilk iki konuşmada G, üçüncü konuşmada ise G2 (yani görevliler) tarafından yapılmaktadır. Buna göre, konuşmacı G ve G2, kendi sıra-alışlarını olduğu kadar, Ö’nün (öğrencinin) de sıra-alışları içerisinde ne kadar konuşacağı, ne zaman susacağı ve ne zaman soru sorup ne zaman cevap vereceğini belirlemektedirler. Bu noktada, sessizlikler ve duraksamalar da sıra-alış dağıtımını elinde bulunduran konuşmacının lehinde kullanılırlar. Örneğin, birinci konuşmanın başında Ö’nün daha ilk sıra-alışı, G’nin sıra-alışıyla kesilmekte ve bu çakışmayla G, sıra-alış hakkını Ö’nün elinden alarak kendisine vermektedir. Yine örneğin, Ö’nün 105. satırda başlayan ve 108. satıra kadar devam eden uzun sıra-alışı, 109. satırda G’nin sıra-alışından kaynaklanan çakışmayla kesilmekte ve böylece G yine sıra-alış dağıtımını elinde bulunduran kişi olarak Ö’nün sıra-alışını sonlandırarak sıra-alış hakkını kendisine vermiştir.
2. Akış Organizasyonu (Bitişiklik Çiftleri ve Tercih Organizasyonu)
a) Soru-Cevap Çiftleri:
Konuşmaların tümünde, konuşmacıların, sorulan soruları doğrudan cevapladıkları veya soruyla bağlantılı cevaplar verdikleri görülmektedir. Buna göre, ilk iki konuşmada K’nın 8., 23., 34., 36. sıra-alışlarında; Ö’nün de 3., 53., 55., 57., 59., 65., 69., 74.,78., 81., 83., 94., 96., 98., 100., 105. ve 111. sıra-alışlarında bir önceki konuşmacının sorusuna yanıt verilmiştir. Yine benzer olarak, üçüncü konuşmada da G2’nin 132., 134., 139., 147., 156., 164. ve 168. sıra-alışlarında; Ö’nün de 144. ve 160. sıra-alışlarında bir önceki konuşmacının sorularına yanıt verdiği görülmektedir. Buna göre, sorulan soruların konuşmacılar tarafından genellikle cevaplanmış olması, konuşmanın akışı içerisinde belirli bir düzenliliğin oluşmasını sağlamıştır.
Bununla birlikte, konuşmalarda, soru-cevap çiftlerinin düzenliliğinin bozulduğu durumlar da vardır. Örneğin, K, Ö’nün 31. sıra-alışındaki sorusu için herhangi bir söz söylememiş, sadece başıyla onaylayarak cevap vermiştir (32. satır). İkinci konuşmada, G, Ö’nün 42. sıra-alışındaki sorusuna cevap vermemiş, bunun yerine soruya soruyla karşılık vermiştir (43. satır). Bunun ardından, Ö, 44. satırda sorusunu aynı şekilde tekrarlamış ve aynı anda iki ayrı cevap almıştır; KG, Ö’nün sorusunu doğrudan yanıtlamış (45. satır) ancak G, Ö’nün sorusuna yine bir soruyla karşılık vermiştir (46. satır).
Konuşmalarda, onaylatma sorularının tümünün G’den ve G2’den gelmesi (2., 97., 99., 110., 159. sıra-alışlar) ve Ö’nün bunların hepsine doğrudan cevap verdiği (3., 98., 100., 111., 160. sıra-alışlar) görülmektedir. Burada, onaylatma sorularının, sıra-alış dağıtımını elinde bulunduran konuşmacıların (yani görevliler) bir sonraki konuşmacının sıra-alışını ve bu sıra-alışında nelerden söz edeceğini belirlemesine imkân sağladığı söylenebilir.
b) Argüman-Karşı Argüman Çiftleri:
Konuşmaların hiçbirinde argüman-karşı argüman çiftlerine rastlanılmamıştır. Bu açıdan, konuşmanın akışında belirli bir düzenlilik ortaya çıkmaktadır; konuşmacılar bir sonraki konuşmacının itiraz etmesine veya karşı argüman geliştirmesine neden olacak ifadelerde bulunmamaktadırlar. Bu açıdan tek istisna, G’nin 116. sıra-alışındaki cümlesine (“bir iki gibi gel şöyle işte erken gelme şef gelmez...”) yönelik olarak Ö’nün 117. satırda başlayan sıra-alışındaki itirazdır (“yalnız ikide dersim var benim ikiye kadar gelmez mi?”). Bu itiraz üzerine, G 119. satırda, bir önceki sıra-alışındaki cümlesini yeni bir formülasyonla tekrar dile getirmiştir (“sen gel yav bi aksilik olabilir diyorum yine de garanti vermiyorum şef gelmez on dakka ya- onbeş dakka sonra gelir yarım saat sonra gelir”). Bunun üzerine, Ö, G’nin argümanındaki gerekçelendirmeyi kabul etmiş ve 121. sıra-alışında itirazından vazgeçmiştir (“anladım tamam bir buçuk gibi geliyim o zaman”).
Uygulamalı Konuşma Analizi (Applied CA)
Daha önce de ifade edildiği gibi, uygulamalı konuşma analizi, kurumsal amaçlarla ortaya çıkan etkileşimleri incelemeyi ve kurumsal konuşmanın -özellikle akış organizasyonu, roller ve sıra-alışlar açısından- sıradan konuşmadan nasıl farklılaştığını ortaya koymaya çalışır. Sıradan konuşmalardan farklı olarak, kurumsal konuşmalarda, katılımcıların mevcut kurumla ilişkili amaçları vardır ve konuşma belirli bir mekân ve bağlamla sınırlıdır; bu nedenle de konuşmanın konusu, düzeni ve konuşmacıların sıra-alışları büyük ölçüde belirlenmiştir ve tahmin edilebilirdir. Bu açıdan bakıldığında, burada ele alınan konuşmaların da -kurumsal konuşma olmalarından dolayı- sözü edilen özellikleri göstereceği düşünülebilir.
1. Asimetrik Konuşma Hakları
Kurumsal konuşmalarda en çok gözlenen özelliklerden biri, konuşmacıların ‘kurumsal temsilci’ ve ‘başvuran/hizmet isteğinde bulunan kişi’ olmak üzere iki kategoriye ayrılması ve bu ayrım temelinde kurumsal temsilcinin normatif olarak soru sorma hakkını elinde bulundurmasıdır. Bu hak, kurumsal temsilcinin elinde bulundurduğu kurumsal kimlikten gelmektedir (Benwell ve Stokoe, 2006). Bu asimetrik konuşma hakkının bir sonucu olarak, konuşmadaki başlıkların, konuşma akışının ve sıra-alışların kurumsal temsilcinin belirleyiciliği altında belirli bir düzenlilik göstermesi mümkün olmaktadır.
Burada ele alınan konuşmalarda da asimetrik konuşma yapısının hâkim olduğu görülmektedir. Öncelikle, konuşmaların başından itibaren ‘kurumsal temsilci’nin (ilk iki konuşmada G, üçüncü konuşmada ise G2; yani görevliler) ve ‘başvuran kişi’nin (her üç konuşmada da Ö; yani öğrenci) kimler olduğu açıkça belirgindir. Bu açıdan, sorular sorma ve bu sayede konuşmanın akışını belirleme hakkının da G ve G2’nin elinde bulunduğu görülmektedir. Örneğin, ilk konuşmada Ö daha ilk sıra-alışını tamamlamadan (1. satır) G, 2. sıra-alıştaki sorusuyla Ö’nün sözünü keserek sıra-alış hakkını kendisine vermiştir ve böylece ‘kurumsal temsilci’ olarak soru sorma ve konuşmanın akışını belirleme hakkının kendisinde olduğunu göstermiştir. Yine, ikinci konuşmada, G 43. ve 46. sıra-alışlarında Ö’nün kendisine yönelttiği sorulara soruyla karşılık vermesiyle ve Ö’nün 48. satırdaki sorusuna cevap vermek yerine 49. satırdaki “ver bakalım şu belgeleri kontrol edelim” cümlesiyle birlikte, soruları kendisinin sorduğu ve Ö’nün cevapladığı bir konuşma akışının oluşmasını sağlamıştır (52.-83. satırlar).
G’nin soru sorma ve konuşmanın akışını belirleme hakkını elinde bulundurması ve Ö’nün de buna uygun şekilde sıra-alışlarda bulunması, G’nin sahip olduğu kurumsal kimliğin yarattığı hiyerarşiden kaynaklanmaktadır. Bu hiyerarşi öncelikle şahıs zamirlerinin kullanımında kendini belli etmektedir. Ö, konuşmaların hiçbirinde kurumsal temsilci olan G ve G2’ye ‘birinci tekil şahıs’ zamiriyle hitap etmemişken; G ve G2 birçok sıra-alışta Ö’ye birinci tekil şahısla hitap etmişlerdir (örneğin; 15., 23., 30., 49., 54., 95., 109., 119., 141., 156. satırlar).
Kurumsal temsilcinin sahip olduğu kurumsal kimlikten kaynaklanan hiyerarşinin, konuşmaların başlangıcında ve bitişinde de ortaya çıktığı görülmektedir. Birinci ve üçüncü konuşmada Ö konuşmaya selamlaşmayla (1. ve 124. satırlar) başlamıştır, ancak sıradan konuşmalarda normatif olarak karşılık verilmesini gerektiren selamlaşma ifadesi, buradaki kurumsal konuşmalarda karşılıksız kalmıştır (2. ve 125. satırlar). Benzer bir durum konuşmaların bitirilişinde de gözlenmektedir. Her üç konuşmada da Ö’nün bitiriş ifadeleri (41., 123. ve 169. satırlar) kurumsal temsilciler (G ve G2) tarafından karşılıksız bırakılmıştır. Burada, söz konusu durumun, G ve G2’nin elinde bulundurdukları kurumsal kimliğin sağladığı hiyerarşiden kaynaklandığı görülmektedir.
2. Makro Yapılar ve Amaç Yönelimi
Kurumsal konuşmalarda gözlenen diğer bir özellik de konuşmaların kurumsal amaçlar çerçevesinde şekillendiğidir. Bu nedenle de kurumsal konuşmaların, sıradan konuşmalara göre daha kapalı-uçlu, daha tahmin edilebilir ve genel bir makro yapısı vardır. Örneğin, Zimmerman (1992; akt. Benwell ve Stokoe, 2006) acil servislere gelen telefon aramalarındaki konuşmalarda şu şekilde genel bir makro yapının görüldüğünü belirtmektedir: Açılış → istek → konuyu ayrıntılandırıcı sorular → cevap → kapanış.
Buna göre, burada analiz edilen konuşmalarda da, belirli bir makro yapıdan söz edilebilir. Konuşmaların üçünde de konuşma Ö tarafından başlatılmakta (açılış – 1., 42., 124. sıra alışlar), ardından oraya geliş amacı bildirilmekte (istek – 1., 47., 124. satırlar), bunun üzerine konuşmacılar tarafından karşılıklı olarak sorulan sorularla konu ayrıntılandırılmakta (ayrıntılandırıcı sorular – örneğin; 2., 7., 52., 54., 138., 141. satırlar), sorulan sorulara cevaplar verilmekte (cevap – örneğin; 3., 8., 53., 55., 139., 144. satırlar) ve son olarak da konuşma Ö tarafından sonlandırılmaktadır (kapanış – 41., 123., 169. satırlar).
Konuşmaların bu şekilde düzenli ve belirli bir yapı sergilemesi, daha önce de söylendiği gibi, kurumsal konuşmanın kurumsal amaçlar çerçevesinde ortaya çıkıyor olmasından kaynaklanmaktadır. Buna göre, buradaki ilk iki konuşma, bir öğrencinin (Ö) sağlık karnesi alabilmek amacıyla öğrenci işleri bürosundan bir görevliyle (G) konuşmasını içermektedir. Üçüncü konuşmada ise yine bir öğrenci (Ö), medikodan sağlık hizmeti alabilmek amacıyla oradaki kayıt görevlisiyle (G2) konuşmaktadır. Söz konusu konuşmalar bu amaçlar bağlamında ortaya çıkmakta ve bu kurumsal amaçlar konuşmaların yapısını olduğu kadar konuşmacıların kimliklerini ve konuşmaların başlıklarını da belirlemektedir. Buna göre, ilk iki konuşmanın konusu ‘öğrenci sağlık karnesi’ ve onunla ilişkili meseleler hakkındayken, üçüncü konuşmanın konusu ‘medikodan sağlık hizmetinin nasıl ve ne zaman alınacağı’ hakkındadır. Konuşmalar genel olarak bu başlıkların dışına çıkmamıştır. Böylece, birer kurumsal konuşma olmalarından dolayı, burada analiz edilen bu konuşmaların konu başlığı, konuşma düzeni ve konuşmacıların sıra-alışları açısından büyük ölçüde kapalı-uçlu ve belirlenmiş olduğu açıkça görülmektedir. Sonuç itibariyle, konuşma analizinin, kurumsal hiyerarşiler içerisinde gerçekleşen konuşmaların (ve diğer etkileşimlerin) asimetrik niteliğini anlamak, bunun nasıl işlediğini ortaya koymak ve bu asimetrinin doğurduğu/doğurabileceği problemler üzerine düşünmek açısından faydalı bir çerçeve sağladığı söylenebilir.
KAYNAKÇA
Benwell, B. ve Stokoe, E. (2006). Discourse and identity. Edinburgh: Edinburgh University Press.
Tekdemir, G. (2007). İnsanlar arası ilişkilerde anlamın birlikte inşası. Yayımlanmamış doktora tezi, İstanbul Üniversitesi, İstanbul.