Toplumsal Dayanışma için Psikologlar Derneği todapder@gmail.com
Fikri temelleri 2008’de atılan Toplumsal Dayanışma için Psikologlar Derneği (TODAP), 24 Aralık 2010’da dernek statüsüne kavuşmadan önce Eleştirel Psikologlar ve Psikoloji Öğrencileri ve Toplumsal Dayanışma için Psikologlar Derneği Girişimi adlarıyla faaliyet göstermiştir. TODAP, anaakım ve geleneksel psikoloji anlayışı ve pratiğine eleştirel/muhalif bir bakış getirerek, psikologların üretim ilişkileri içerisindeki toplumsal konumunu irdelemeyi, bunu görünür kılmayı ve bu gerçeklikten yola çıkarak teori ile eylem üretmeyi amaçlayan, emekten yana bir oluşumdur. Toplumsal eşitsizlikleri, ayrımcılığı ve hak ihlallerini derinleştiren baskı ve şiddete karşı dayanışma bilinciyle hareket eden TODAP, psikologları ve psikoloji öğrencilerini bir araya getirmeyi amaçlayan hak-temelli bir meslek örgütüdür. TODAP psikoloji bilgisinin toplum yararına dönüştürülmesini ve mesleğin demokratik, kolektif bir örgütlenme içinde yeniden üretilmesini esas alır.
TODAP’ta “ne için örgütlendiğimiz” ve “neyi örgütlemeye çalıştığımız” sorularının yanıtı üç eksen ve iki hat üzerinden şekillenir:
Eksen 1: Emek-meslek. Mesleki alanımız, iş-işsizlik-güvencesizlik kıskacında şekillenen neoliberal politikaların dayattığı koşullardan azade olmadığı gibi, anaakım psikoloji bilgisi ve pratiğinin bu koşulları destekleyen ve yeniden üreten bir yönü olduğu da açıktır. Bu yeniden üretim, yalnızca çalışma ilişkilerinin teknik bir sonucu değildir. Psikoloji alanının tarihsel olarak tarafsızlık iddiası altında işleyen, ancak pratikte mevcut güç ilişkilerini doğal ve değişmez kılan yapısal bir işlevidir. Psikologların bir bölümü farklı sektörlerde çalışmak zorunda kalırken; alanda çalışanlar serbest, ücretli işçi ya da kamu emekçisi olarak farklı statülerde istihdam edilmekte, her geçen gün çalışmaya ve sermayeye daha bağımlı hâle gelmekte, çalışma koşulları giderek güvencesizleşmekte ve işsizlikle daha sık karşılaşmaktadır. Bu tablo, psikoloji alanında yaşanan sorunların bireysel olmayıp emek rejimini belirleyen politik-ekonomik yapılardan kaynaklandığını açık şekilde göstermektedir. Bu bağlamda, TODAP’ın emek eksenli çalışmaları hem bu tabloya dair bir kavrayış geliştirmeyi hem de güvencesiz ve esnek çalışma koşullarına ve çalışma hayatındaki hak ihlallerine karşı mücadele etmeyi hedefler. Emekten yana bir meslek yasası ve demokratik, toplumcu bir meslek birliği talebi de bu mücadelenin ayrılmaz bir parçasıdır. Bu talepler, psikoloji alanının emek süreçlerini güvencesizleştiren ve mesleki özerkliği sınırlandıran neoliberal yeniden yapılanma dinamiklerinden bağımsızlaşması; kamusal, demokratik ve toplumcu bir mesleki alanın tesis edilmesi; psikoloji bilgisinin toplumsal eşitsizliklerle yüzleşecek biçimde yeniden düzenlenmesi açısından kritik önemdedir.
TODAP, emek-meslek ekseninde psikologların ve psikoloji öğrencilerinin eğitim süreçlerinde veya çalışma yaşamında karşılaştıkları hak ihlallerini görünür kılar; psikoloji alanının bizzat neden olduğu hak ihlallerine de dikkat çeker. Psikologların nitelikli ve erişilebilir bir lisans eğitimi alabilmesi ve alanda gerekli görülen eğitimlerin herkes için ulaşılabilir olması için mücadeleyi önceler. Psikolojik hizmeti bir sağlık hakkı olarak tanımlar ve bu hizmetin eşit, ücretsiz ve anadilde sunulmasını savunur. Kazanılmış hakları korur; henüz kazanılmamış hakların ise takibini ve savunuculuğunu sürdürür. Bu mücadelenin somut örneklerini; hazırlanan Psikolog Meslek Yasası Tasarısı gibi çalışmalar, sahadaki durumu görünür kılan hak ihlalleri anketleri, Rehabilitasyon Psikologları Dayanışma Ağı içindeki dayanışma çabaları, kitlesel 1 Mayıs katılımları, Serbest Meslek İcrası Hakkında Yönetmelik gibi düzenlemelere karşı örgütlenen eylemlilikler, yürütülen sosyal medya kampanyaları ve yapılan basın açıklamaları oluşturur. Bu örnekler, TODAP’ın emek mücadelesini yalnızca mesleki bir çerçevede değil, toplumsal ve sınıfsal mücadelelerle bağlantılı bir hatta yürüttüğünü gösterir. Aynı zamanda psikoloji bilgisinin de ancak bu kolektif ve dönüşüm odaklı zeminde özgürleşerek gerçek bir toplumsal yarar üretebileceğini ortaya koyar.
Eksen 2: Eleştirel psikoloji. Anaakım ve geleneksel psikolojik bilgi ve uygulamanın ontolojik (örn. indirgemeci, atomist nitelikleri), epistemolojik/metodolojik (örn. pozitivist temeller, nesnellik ve yöntem fetişizmi) ve etik-politik (örn. tarafsızlık miti, gerçek dünya sorunlarından kopukluk) açmazları, psikolojinin sorunlu bir bilimsel ve mesleki alan olarak varlığını sürdürdüğüne işaret etmektedir. Bu açmazlar, psikolojinin toplumsal eşitsizlikleri, sınıfsal ilişkileri ve baskı mekanizmalarını açıklamak yerine çoğu zaman görünmezleştiren; bireysel uyum ve performans kavramları etrafında neoliberal düzenin ideolojik işlevlerini yeniden üreten bir aygıt olarak konumlanmasına da zemin hazırlamaktadır. Bu bağlamda, TODAP’ın eleştirel psikoloji iddiası ve arayışı, psikoloji disiplininin tarihsel bağlamını ve statükoyu meşrulaştıran ya da yeniden üreten hegemonik-denetimci yapısını sorgulamayı esas alır. Bu sorgulama, psikolojinin yalnızca teknik bir uzmanlık alanı değil, ideolojik bir üretim alanı olduğunu görünür kılmayı; bilginin nasıl, kim tarafından ve hangi toplumsal güç ilişkileri içinde üretildiğini açığa çıkarmayı amaçlar. Bu psikoloji eleştirisinin hedefi, anaakım psikolojik bilgi ve pratiği çok boyutlu ve disiplinlerarası bir perspektifle dönüştürmeye katkı sağlamak ve eleştirel psikolojik anlayış ve pratiği yaygınlaştırmaktır. Bu yaklaşım, psikolojiyi bireye indirgeyen anlayışın ötesine geçer; insan deneyimini tarihsel, maddi ve toplumsal ilişkiler içinde kavrar.
TODAP, eleştirel psikoloji anlayışını ve pratiğini kolektif bir öğrenme deneyimi içinde üretme, tartışma ve yaygınlaştırma çabasındadır. Bu kolektif öğrenme ve üretim, hiyerarşik olmayan, yatay örgütlenen, karşılaşmaya ve (öz-)eleştiriye açık bir bilgi alanı kurmayı ve psikoloji bilgisini uzmanlık tekelinden çıkararak toplumsallaştırmayı esas alır. Bu çaba, yıllar içinde yürütülen pek çok faaliyetle somutlaşmaktadır: İki yılda bir düzenlenen Eleştirel Psikoloji Sempozyumları, Eleştirel Psikoloji çeviri (2012, Ayrıntı) ve derleme (2022, İletişim) kitap çalışmaları, Eleştirel Psikoloji Kampları, Psikoloji Lisans Eğitimi Üzerine Öğrenci Forumları, Ötekisiz Psikoloji Atölyeleri, Psikoloji ve Toplum Dergisi, Psikologlar için LGBTİ’lerle Çalışma Kılavuzu, Eleştirel Psikoloji Bülteni, Eleştirel Psikoloji Dersliği, her yıl düzenlenen Eleştirel Psikoloji Tartışmaları, film analizi ve okuma grupları gibi faaliyetler bu kolektif öğrenme sürecinin somut örnekleri arasındadır. Bu faaliyetlerin ortak noktası, psikoloji bilgisi ve pratiğinin eleştirel düşünceyle, toplumsal hareketlerle ve toplumsal eşitsizliklerin farklı biçimlerini yaşayan grupların deneyimleriyle kesişen bir hat üzerinden yeniden üretilmesini mümkün kılmaya dönük çabadır.
Eksen 3: Toplumsal dayanışma. Toplumsal eşitsizliklerin, ayrımcılığın ve hak ihlallerini derinleştiren baskı ve şiddetin farklı biçimlerde arttığı bir bağlamda, psikoloji disiplini ve psikologlar yaşanabilir bir dünya için önemli sorumluluklar üstlenmek durumundadır. Bu sorumluluk, psikoloji bilgisinin yalnızca bireysel müdahalelerle değil, toplumsal yapıların eleştirel analizi ve güç ilişkilerini dönüştürmeye yönelik kolektif eylemlerle birlikte üretilmesini gerektirir. Tam da bu nedenle toplumsal dayanışma, TODAP’a adını ve rengini veren temel bir nosyondur. TODAP, toplumsal dayanışma eksenli çalışmaları ile psikoloji bilgisinin ve meslek icrasının toplumdan, doğadan ve tüm canlılardan yana bir bütünlük içinde şekillenmesine yönelik bir kavrayış geliştirmeyi amaçlar. Psikologların toplumun ezilen kesimleriyle dayanışma içinde olması, güç ilişkilerinin eşitlikçi ve hak-temelli bir biçimde dönüştürülmesine katkı sunarken, aynı zamanda yaşanabilir bir dünya tahayyülünü desteklemektedir. Psikologların toplumda adaletsizlik ve sömürüye maruz bırakılan gruplarla dayanışma içinde hareket etmesi, toplumsal güç ilişkilerinin dönüşmesine katkı sağlar ve psikoloji pratiğinin toplumsal bağlamla daha güçlü bağlar kurmasını kolaylaştırır. TODAP, bu ilkeye dayalı olarak, psikolojinin hem dönüşen hem de dönüştüren bir bilgi ve mesleki alan hâline gelmesini, kolektif etik-politik bir sorumluluk çerçevesinde önemser.
Bu doğrultuda TODAP, savaşa karşı barış çalışmaları, hapishanelerde yaşanan hak ihlallerine karşı kampanyalar, işkenceye karşı örgütlenen ağlar, kadın ve LGBTİ+ hareketlerinin taleplerini dile getiren veya haklarını savunan eylemler gibi çeşitli mücadele alanlarında yer alır. TODAP’ın psikoloji bilgisini toplumdan yana kullanma pratiği en çok, toplumsal ruh sağlığını derinden etkileyen olaylarda görünürdür: Soma ve Bartın Maden Katliamları, 10 Ekim, Suruç ve Ankara Katliamları, COVID-19 pandemisi, 6 Şubat Depremi ve 19 Mart sürecindeki kitlesel gözaltı ve tutuklamalar gibi katliamların, doğal afetlerin ve baskıcı politikaların yoğunlaştığı dönemlerde, psikososyal destek ve dayanışma ağlarının kurulmasında ve etkin biçimde yürütülmesinde rol oynar. Bu faaliyetler, dayanışmayı yalnızca kriz dönemlerine özgü bir müdahale olmaktan çıkarır; psikoloji pratiğinin ve mesleki sorumluluğun sürekli ve dönüştürücü bir unsuru hâline getirirken toplumsal adalet ve eşitlik perspektifini merkeze alır.
Her ne kadar üç eksen ayrı pasajlar hâlinde ele alınmış olsa da, bu eksenler birbirinden kopuk değildir. Örneğin, toplumsal dayanışmacı bir eylemlilik, bir hak mücadelesi içerirken, bireysel ve kolektif iyi-oluş/esenliği merkeze aldığı ölçüde, indirgemeci olmayan ve gerçek dünya sorunlarına odaklanan eleştirel psikolojik bir perspektifi de barındırır. Bu kesişim, psikoloji bilgisinin yalnızca teknik ve bireysel müdahalelere indirgenemeyeceğini; toplumsal ilişkilerin, sınıfsal yapıların ve iktidar dinamiklerinin eleştirel bir analizi üzerinden üretilebileceğini gösterir. Benzer şekilde, emek-meslek eksenindeki faaliyetler, hem anaakım psikolojinin statükoyu meşrulaştıran teknokratik yanlarına eleştirel psikoloji bilgisiyle yaklaşmayı hem de yalnızca meslek grubuyla değil, tüm emek hareketiyle dayanışmayı zorunlu kılar. Dolayısıyla, bu eksenler kesişimsel ve birbirini tamamlayan bir anlayış ve pratik sunar.
Bu üç eksene ilave olarak, iki hat daha bulunmaktadır:
Hat 1: Kurumsallaşma-örgütlenme. TODAP; bir dernek, meslek örgütü, sendika-vari yapı, toplumsal muhalefetin bir parçası ve demokratik bir kitle örgütü gibi farklı niteliklerle tanımlanabilen bir oluşumdur. Bu bağlamda, Aralık 2010'da dernek statüsüne geçilmesiyle birlikte belirlenen eksenler, ilkeler, karar alma mekanizmaları ve diğerleri, 'nokta konulmuş' statik unsurlar değildir. Aksine TODAP, kurumsallaşma ve örgütlenmeyi dinamik ve kolektif bir süreç olarak okuyarak, kendi sosyo-politik ethosu ve mesleki-bilimsel etik anlayışı temelinde sürekli güncellenmeye açık bir hat olarak görür. Kurumsallaşma-örgütlenme hattı, kolektif örgütlülüğün hiyerarşik ve bürokratik yapılarla daraltılmasına izin vermeden, üyelerin aktif katılımını ve demokratik denetim süreçlerini merkeze alır. Böylece mesleki bilginin ve dayanışmanın kolektif, ortak üretim ve paylaşım pratiği olarak sürdürülebilmesini güvence altına alır.
Hat 2: Dernek-içi dayanışma. TODAP, üye ve gönüllüleri arasında dayanışmayı ön planda tutan bir meslek örgütüdür. Bu yaklaşım, derneğin söz ve eylemlerinin yukarıdan-aşağıya bir yapılanmayla dayatılması yerine, doğrudan üye ve gönüllülerin ihtiyaçları, talepleri ve fikirleri doğrultusunda katılımcılık ilkesi, çoğulcu bir anlayış ve yatay örgütlenme modeli ile şekillenmesi anlamına gelir. Bu dayanışma anlayışı, yalnızca fikir ve talep paylaşımıyla sınırlı kalmayıp, aynı zamanda üyeler arasında güven, eşitlik ve (deneyim paylaşımı örneğinde olduğu gibi) karşılıklı destek ilişkilerini güçlendirmeyi de hedefler. Bu model, örgütsel pratiği yalnızca mesleki bir aidiyet biçimi olarak görmez; kolektif hak arayışı, etik-politik sorumluluk ve toplumsal dayanışmanın bir alanı olarak kurgular ve mesleki bilginin eşitlikçi ve çoğulcu ilkeler doğrultusunda üretilmesini destekler.